Mimarlık_Üzerine_Deneme_Yazıları

28 Kasım 2008 Cuma

Parks As A Public Space In The Early Republican Period In Turkey

Bu makale daha once şurada kullanıldı. "Public Space in Early Republic Period in Turkey”, invited for the reading and documantation table (by Pelin Tan); exhibition "UrbanreViews: Istanbul", curator Vasif Kortun. IFA Galleries (Stuttgardt - Berlin), 2004

The aim of this paper is to observe the production of public spaces in the early republican period and to conceive the historical background of this intellectual transformation with the consideration that the public spaces —but also spaces in general— are defined and produced within the ideological structures. Parks, as a specific and important example of public spaces, were researched in order to understand the complexity of social facts and intellectual structure of this period.
Another reason of choosing parks as a topic is its opportunity as an architectural product to include all social actors. The setting apart of cultural, aesthetic and scientific senses of nature in order to comprehend it ends up with assigning varied symbolic values to it. The usage and the perception of space is differentiated by these values. This differentiation gives us the opportunity to comprehend the social structure within the relationships between the trilogy of politics-ideology-architecture and the space. How do the actors who participate in production and consumption of spaces as designers, employers or consumers define and internalize those places? In other words, how do the actors shape public spaces and act in them? Evaluating those questions may assist us to comprehend some important aspects of social history of Turkey.
The fact that urban planning activities in the early republican period set off with an ‘instance’ or a ‘model’ renders these activities quite different than the western ones. The disregard of the reality that the models themselves were not realized according to a social model of which development is foreseeable and controllable might render this fact advantageous. However, the western city which is the model has been a product of various contradictory and spontaneous facts developed through the ages. That is to say, the reality which has been taken as a model displays a specific structure for each society.
In Turkey, at least in the beginning, urban modernization is a process of resembling the western cities. This transformation starting in the late Ottoman period and reflecting both a continuity and a radical break with the past becomes the official urban politics of the state in the early republican period. A clear instance of these politics is the production of parks where the social and the political intersects. Parks are mostly located on the main street, next to the city hall and the square of city including a statue in order to emphasize the image of the republican city. So, it is possible to state that the urban image of the republic is strongly related to the park.
Essentially, the ideology of the republic aims to change the form of the self definition of Turkish society and present a new alternative identity. It seems that the statement “we’ve founded Italy, now it’s the turn of the Italians” made by an Italian parliamentarian at the end of the process of nation-becoming were accepted by bureaucratic bourgeoisie in the early republican period. The republican’s strive to create citizens and provide them with a modern identity took place of the struggle of the modernization of governmental structure in the late Ottoman period.
The differences between the requirements of ideological missions and their expression in practice has given a specific character to the early republican parks. In fact, the parks have never been considered as an architectural or design issue neither in late Ottoman period nor in early republican period. There are no documents indicating the opposite. In both periods, but especially in the early republican period, the goal was the sole ‘existence’ of parks which means their ideological significance was more crucial than their architectural and urban significance. Many parks have been built in Anatolia in those years, however Tanyeli reveals that these parks were not functional spaces for small Anatolian towns which were still embedded in their natural environment at that time. Their real function was to render a society to internalize this new and western fact which was unknown, unnecessary and useless to them. In other words, while urban spaces was re-formed according to the new ideology public green spaces played their role within this meta-narrative. This fact refashioned the parks, like other architectural products, as fields of ideological exercise. State creates and uses spaces, it is symbolized by spaces and communicates through them. Public space is an instrument which expresses and legitimizes power. For this reason, it is difficult to conceive parks as autonomous architectural creations; instead they are the products of hegemonic political relations.
As Sargın indicated; state and institutions representing state power, apparatuses responsible for the safety and continuity of the state, foci producing political discourses, local administrations, intellectual environments and similar secular and religious formations as centers of power revealing how the city should be are main locations which shape the urban structure [and give its meaning]. These locations try to define the objective space according their own agenda. In this context, Republic’s one of the most important spatial strategy is to turn the vast country into the space of national state or into a stage exposing the symbols of the power.
In 1935, Journal of Municipalities asked for various information from provincial and regional administrations in order to publish and visual materials exemplifying parks within the borders of province are also included. In the following issues, the journal publicized the municipalities which have responded the request. The most interesting among the materials sent by the municipalities is a photograph of a city park from Çıldır, a regional municipality from the province Kars. The photograph is taken from a point of view showing the whole of the park. It’s surrounded with a wooden fence and titled as ‘city park’ in the journal. The most striking part is the dimensions; approximately 5x5 meters. This exemplifies very well that the urban elements are imagined according to the claims of Sargın.
Certainly, the political system of the early republican period cannot be reduced entirely to the cultural politics discussed above. In fact, it includes certain elements that exceeds and contradicts the system. Yet these politics determined the way in which system reflects, refashions and represents itself. The beginning of the process of formation of the new social relationships and definition of practices which would guarantee the continuity of these formations by the ruling elite is crucial in the creation of these politics. On the other hand, existing cultural patterns were reactivated as political agents through new meanings and forms. This fact was expressed by the ‘official’ discourse of state in an issue of the Journal of Municipalities with an article entitled “Sports/People’s Game Parks in Uraylar” as follows: “Despite some exceptions most parks in the old times were too fancy and majestic and they could only satisfy the needs of a very small portion of the community. That fit most people’s ambition to be admired by one person and their desire for material benefits. However, the passage of the sovereignty from one person to the society and the fact that the people has gained the same rights have expressed themselves also with the parks. That changed their essence and truth radically. Parks were embellished and majestic but useless until that turning point in history. They had become valuable and useful for the nation since the day they were given to the society. It’s not an easy and simple task to free people from material ambitions. (...) There is only one mean and form where people and nature meet: People’s Game Parks. Things taken without an explanation and unjustly by former generation from their own people should be given back to the people according to the needs of time. It could be said that a monument suitable to our time will be produced by the possession of People’s Game Parks.” The article exemplifies how parks have been instrumentalized as a medium by political discourse. Government benefits from architecture as an ideological medium. Space/park was used as a hidden or open propaganda tool of power.
Certainly, the state also has an aesthetical expression. For Tekeli, besides being a profession or discipline architecture is perhaps the most powerful metaphor of the project of modernity with its connotations of ‘rational structure or construction activities’. In another article in one of the magazines of the period it was stated that “The tenant mind of the older government naturally would not continue in the republican period. Today courthouses, hospitals, post offices, institutions are built all over the country. It’s impossible not to see that the country is becoming a huge construction site with railways, paved roads, bridges, factories and buildings. It’s very important that this huge construction site should work within a good discipline. A building resembles a machine with its facilities like water, heating, telephone, sanitary and electricity. If one of them is fixed poorly or wrongly the machine stops working.” These statements reveal that the natural spaces have also been taken as a medium and located in the urban setting as a component of the ideological structure. The more ideology becomes visualized and aestheticized parks get more important for their communication value not for use value.
The issue how the parks would be aestheticized was a matter of secondary importance. In fact, the governmental bodies of the period were not interested in the specific discourses of architecture. Therefore, they instrumentalized architecture and were indifferent to its problematics except its ideological usefulness. Nether the preference of modernist architecture nor the architects and the educators who came to Turkey were results of conscious architectural strategy.
The enlightenment positivism of the republican elite legitimizes their mission as leaders of the society. They pushed the urban transformation with their role as social leaders. They carried out their public responsibilities still with their hundred years old habit as social engineers. The initiators of the vast urban transformations have always been the representatives of the state in those cities (governor, mayor, kaimaqam etc.). The foundation of İzmir Kültürpark in 1936 is a good example. Behçet Uz, the mayor of the city, asserted that Kültürpark should be a sort of ‘public university’. It’s clear that instead the recreational function of the park which was almost overlooked the ‘intellectual’ education of the people was crucial. According to Tanyeli these concerns were connected to the early republican ideology of educating and ‘upbringing’ the masses. Selecting the Moscow parks as models for Kültürpark expresses the power of this social commitment.
While the main urban stage of republic has being set in Ankara, the importance of its physical and social role and of its role as an example for other cities was discussed. Gençlik Park was another important element in this context; it’d play a primary role with its design. The design of Gençlik Park had two important components; water and nature, significant symbols in a sparsely vegetated plain. The claims of transforming those plains into a ‘paradise’ were also repeated during the foundation of Atatürk Orman Çiftliği. The striking thing was that nearly all of the parks in big cities took Gençlik Park as a model with similar elements and repeated same ‘heavenly’ assertions constantly. For instance, Karaalioğlu Park in Antalya was built by similar assertions with a huge pool in it.
The transformation of nature with the claim which is usually stated in Turkey as “creating a paradise out of a dry plain” has also become an objective of political power in Europe since the baroque period.

16 Kasım 2008 Pazar

Erken Cumhuriyet Türkiyesi ve Kamusal Yeşil Alan

Bu yazı daha önce şurada yayınlanmıştır. Erken Cumhuriyet Türkiyesi ve Kamusal Yeşil Alan, Arredamento Mimarlık, Aralık 2004/100+75, s. 49-51.

Parkların birer mimari ürün olarak tüm toplumsal aktörleri biraraya getirme şansı vardır. Bu da bize, belirlenen bir zaman aralığında toplumsal kurguyu, siyaset-ideoloji-mimarlık açısından, mekanla ilişkisi bağlamında düşünme olanağı verir. Mekanın üretim ve tüketim süreçlerine katılan her türlü aktörün (tasarımcının, işverenin, kullanıcının vb.) bu alanları nasıl anlamlandırdığı, nasıl içselleştirdiği sorusunun cevabını verebilmek, Türkiye’nin toplumsal tarihinin kimi yönlerini anlamaya da yardımcı olacaktır.

Geç Osmanlı döneminde başlayan kentsel değişim, bir süreklilik gösterdiği kadar kesin bir kopuş da sergileyerek Erken Cumhuriyet döneminde devam etmiş ve devletin resmi politikası haline gelmiştir. Bunun en açık örneklerinden biri, politik ile sosyal olanın kesiştiği bir mekan olan park1 alanlarının oluşturulmasında izlenebilir.

Cumhuriyet ideolojisinin, Türk insanının kendini tanımlama biçimini değiştirmeyi ve ona alternatif bir kimlik sunmayı amaçladığı bilinir. Uluslaşma ile sonuçlanacak süreçte bir İtalyan parlamenterin söylediği “İtalya’yı kurduk, şimdi sıra İtalyanlar’da” sözleri, Erken Cumhuriyet’in bürokratik burjuvazisi tarafından da bir ilke olarak kabul edilmiş gibi duruyor. Bir önceki siyasal dönemde, Geç Osmanlı’da, öncelikle devlet yapısını modernleştirmek için harcanan enerji, Erken Cumhuriyet’te “vatandaş” yaratmak ve ona modern bir kimlik kazandırmak için harcanmıştır. Devlet mekanları kullanır, mekanlarla simgelenir, mekan yaratır ve çevresine mesajlar iletir. Kamusal mekan da, iktidarın varlığını vatandaşına ileten, iktidarını meşrulaştıran bir araçtır. Bu nedenle Erken Cumhuriyet döneminde tasarlanan kamusal mekanları özerk mimari yaratılar olarak düşünmek zordur. Parklar bu bağlamda egemen siyasal ilişkilerin doğal bir ürünüdür.

Devlet ve devletin erkini elinde toplayan kurumlar, devletin işlerliği ve güvenliğinden sorumlu aygıtlar, siyasi söylem merkezleri, yerel yönetimler, düşünsel çevre, benzeri seküler ve dinsel oluşumlar, gerçekte kentin nasıl olması gerektiğini ilan eden “güç merkezleri” olarak kenti biçimlendiren (ve anlamlandıran) asal varlıklardır. Asal varlıklar, salt nesnel olan mekanı ele alarak, kendi bilgi alanı içinden tanımlı hale getirmeye çalışmaktadır2.

Bu bağlamda Cumhuriyet’in önemli mekan stratejilerinden biri, ülkeyi ulus-devletin mekanına iktidarının sembollerini taşıyan bir sahneye dönüştürmektir. Örneğin, Cumhuriyet’in kentsel sahnesi Ankara kurulurken, sürekli olarak bu kentin oynayacağı fiziksel ve sosyal rolden söz edilmekte ve bunun diğer kentlere örnek olacağından bahsedilmektedir. Bu kentsel sahnenin bir bileşeni olan Gençlik Parkı sözü edilen öncü rolü oynamış gibi görünmektedir. Yeşilin ve suyun parkın tasarımının iki temel öğesi olacağı söylenmektedir. Ankara gibi bir bozkır şehrinde bunlar simgesel öneme sahiptir. Atatürk Orman Çiftliği kurulurken de yinelenen bozkırı cennete dönüştürme iddiaları, Gençlik Parkı’nın da en önemli özelliğidir. Türkiye’de çoğu zaman “bozkırdan bir cennet yaratma” iddiasıyla ortaya konan doğayı dönüştürme amacı, farklı argümanlarla da olsa, Barok dönemden bu yana Avrupa’da da modern siyasal gücün yansıma alanlarından biri olmuştur3. Ama durumun ilginç yanı, Gençlik Parkı’nı örnek alarak yapılan diğer çoğu önemli şehirlerdeki parkların da aynı iddiaları yinelemeleri ve aynı öğeleri içermeleridir. Örneğin, Antalya Karaalioğlu parkı veya Samsun parkı bu iddialarla yapılmış ve yine içlerinde büyük birer havuza yer verilmiştir. İnşaat faaliyetlerinin maliyeti göz önüne alındığında bunun basit bir tekrardan ibaret olmadığı görülüyor4.

Toplumsal ideolojik hedefler ve gereksinimler ile onların uygulamadaki ifadesi arasındaki farklılık, Erken Cumhuriyet dönemi parklarına kendi özgül kimliğini vermiştir. Aslında, ne Geç Osmanlı’da, ne de Erken Cumhuriyet’te parkın mimari, tasarımsal bir sorun olarak ele alındığı söylenebilir. En azından bu tür bir kaygıya işaret eden bir belgeye ya da metne rastlanmamaktadır. Her iki dönemde de, ama özellikle Erken Cumhuriyet’te park, yukarıda verilen örnekten de anlaşılacağı gibi, öncelikle “varolması” amaçlanan ve dolayısıyla, mimari ve kentsel anlamı ideolojik anlamının yanında ikinci planda kalan bir elemandır. Yönetim, mimarlığı araçsallaştırmış, ama onun nasıl bir mimarlık olacağı yönünde, doğal olarak, ideolojik anlamda işe yararlılığı dışında fazla düşünmemiştir. Bu nedenle, birçok örnekte olduğu gibi, parkın “nasıl” olması gerektiği sorusundan çok, “nerede” olması gerektiği sorusu kafaları meşgul etmiş gibidir. Çoğu zaman parkların şehir içindeki konumları Cumhuriyet kentinin imajını güçlendirecek şekilde seçilmiştir. Genellikle bunlar kentin tek ana caddesi üzerinde ve hükümet konağı ile içinde bir heykelin bulunduğu kent meydanının hemen yanında yer almaktadır. Ya da Ankara örneğinde olduğu gibi; Gençlik Parkı trenle kente gelenlerin göreceği ilk noktadadır. Bu sayede devletin kentsel imajının parkla yakından ilişkili olduğu söylenebilir. Bu duruma bir başka ilginç örnek olarak şu verilebilir: 1935 yılında Belediyeler Dergisi, il ve ilçe belediye örgütlerinden dergide yayınlanmak üzere birtakım bilgiler ister. İstenilen bu bilgilerin arasında belediye sınırları içinde bulunan parkların görsel malzemeleri de yer almaktadır. Dergi, daha sonraki sayılarında talebini yanıtlayan ve istenilen bilgileri gönderen belediyeleri tanıtmaktadır. Bunların içinde en ilgi çekicilerinden biri, Kars iline bağlı Çıldır ilçesi belediyesinin gönderdiği “kent parkı” resmidir. Parkın bütününü kapsayan bir açıdan çekilen fotoğrafta, etrafı parmaklıklarla çevrili parkın yaklaşık 5x5 metre olan boyutları dikkat çekicidir. Bunlar, Erken Cumhuriyet dönemi Türkiye’sinde kentsel öğelerin, yukarıdaki iddialara ne denli uygun tasavvur ve tahayyül edildiğini yeterince örnekler.

O yıllarda Anadolu’nun pek çok yerinde park yapıldığı bilinmektedir. Bunlar henüz çevrelerindeki doğal yeşil alandan kopmamış küçük Anadolu kenti sakinleri için somut işlevsel mekanlar değildir. Gerçek işlevleri, kamusal kent içi yeşil alan kavramını henüz tanımayan, bu doğrultuda bir gereksinme duymayan ve dolayısıyla da kullanmayan bir topluma, bu yeni Batılı gerçeği benimsetmek olarak belirlenmiştir5. Yani kentsel mekanı yeni ideolojisi doğrultusunda yeniden kurmaya koyulan bir ortamda, kamusal yeşil alan da daha büyük bir üst kurgu içinde kendine verilen rolü oynamıştır. Bu durum, yeşil alanı da sistemin diğer birçok yapısı gibi, kullanıcısının ideolojik talim alanı haline getirmiştir. Bununla kastedilen şu: Uzunca bir süre parklar rekreasyon ihtiyacını değil, görünürlük ihtiyacını karşılamıştır. Bu görünürlük problemi ikili yönüyle düşünülebilir: İlkinde, devlet yeni ve modern mekanında “modern vatandaş”ını sergilemiş, böylece kendisini de modern imajı ile görünür kılmıştır. İkincisinde, kullanıcı/modern vatandaş, bu kentsel sahneye çıkıp onu kullanarak modern etiketini hem devlete, hem de diğer aktörlere ifşa etmiş, böylece kendini devlete ve diğerlerine görünür kılmış ve onaylatmıştır.

Kuşkusuz Erken Cumhuriyet’in siyasal sistemi, tümüyle bu kültürel politikalara indirgenemez. Sistemin kendini düşünme, hissetme ve sunma tarzını belirleyen unsurların arasında ve uygulamada bu politikaları aşan, onlarla çelişen toplumsal öğeler de önemli yer tutar. Örneğin, sistemdeki mevcut kültürel modellerin, politikayı belirleyici unsurlar olarak, yeni anlamlar ve biçimler yüklenerek tekrarlanması yoluyla, yeniden kullanıma girdiğini öne sürmek yanlış olmayacaktır. Bu durum, Belediyeler Dergisi’nin bir sayısında, “Uraylar’da Spor/ Halk Oyun Parkları” başlıklı yazıda şu şekilde ifade edilmiştir: “Eski zamanların bazı istisnalara rağmen birçok parkları yalnız birer süs ve haşmet şeklinde olup o zamanki cemiyetin pek ufak bir kısmını tatmin ediyordu. Bu şekil o zamanın birçok kimselerinin bir kişiye kendini beğendirmek hırsına ve maddi menfaatine uygun düşerdi. Fakat hakimiyetin bir kişiden cemiyetin başka kısımlarına geçmesi ve diğer halk kitlesinin de aynı haklara malik olması keyfiyeti kendini parklarda da gösterdi. Bunların esasını ve aslını kökünden değiştirdi. Parklar artık bu tarihî dönüm noktasından sonra süslü ve haşmetli fakat faydasız bir mevcudiyet değil, aksine olarak halka verildikleri günden itibaren millete faydalı bir vasıta olarak hakiki ve daimi bir kıymet kazandılar. İnsanları kazanma hırsının pençesinden kurtarmak kolay ve basit bir şey değildir. Ev ihtiyacı yine ikamet etmek ve yaşamak ihtiyaçlarına tefabuk ettiği zaman istikbale daha emniyetle bakılabileceğini iddiaya kalkmak, hakikati inkara ve imkanı olmayan şeylere temayül etmekle birdir. İnsanla tabiatın bir araya geleceği tek bir vasıta ve şekil vardır ki o da halkoyun parklarıdır. Bir evvelki neslin kendi halkından hesap vermemek üzere ve haksız bir surette aldığı şeyler, geçmiş tarihte emsali bulunmaz bir şekilde ve zamanın bütün ihtiyaçlarına muvafık surette halkın emrine verilmelidir. Denebilir ki halk oyun parklarına malikiyetle zamanımızın yüksekliği ile mütenasip bir abide kurulmuş olacaktı.”6

Yazı, parkların devrim sonrası siyasi söylemde nasıl araçsallaştırıldığını örneklemesi açısından ilginç. Görüldüğü gibi, yönetim mimarlıktan ideolojik bir araç olarak faydalanmakta ve mekan/park, iktidarın varlığını örtük ya da açık taşıyan bir propaganda aracı olarak kullanılmaktadır.

Tekeli’ye göre mimarlık, bir disiplin ve meslek olmanın ötesinde, içerdiği “rasyonel yapı veya inşa faaliyetleri” çağrışımlarıyla modernlik projesinin belki de en güçlü metaforunu oluşturmaktadır7. Dönemin dergilerinde çıkan bir yazıdaki, “Eski devirlerin kiracı hükümet zihniyeti, Cumhuriyet devrinde tabiatı ile devam edemezdi. Bugün yurdun her köşesinde birçok hükümet konakları, hastaneler, postaneler, müesseseler yapılmaktadır. Türkiye haritası göz önüne getirilirse yapılmakta olan demiryollarıyla şoseleri ile, köprüleri ile, fabrikaları ile, binaları ile yurdu büyük bir inşaat şantiyesi şeklinde görmemek mümkün değildir. Bu büyük şantiyenin iyi disiplin altında yürümesi elzemdir. Bir yapı; su, kalorifer, zil, telefon, sıhhi ve elektrik tesisatları ile adeta bir makine demektir. Bunların herhangi birisinin noksan veya fena yapılmış olması halinde makine durmak, işlememek zaruretinde kalır”8 ifadesinde, yeşil alanlar da araçsallaştırılıp ideolojik kurgunun bir bileşeni olarak kentsel sahnede yerini almıştır. Çünkü ideolojiyi görselleştirdiği oranda parklar, kullanım değerleri açısından değil, ilettikleri mesajlar açısından önem kazanır.

Erken Cumhuriyet’te, sağlıklı olmak, gençlik, spor gibi söylemlerin üzerinde, “asri”leşmenin bir şartı olarak, önemle durulmuştur. Bozdoğan’ın ifade ettiği gibi, dönemin diğer milliyetçi bağlamlarında, özellikle de İtalya ve Almanya’da olduğu gibi, Erken Cumhuriyet kültürüne de güçlü bir gençlik ve sağlık kültü nüfuz etmiştir9. Sağlıklı bedenlere sahip olmak, sporda başarılı olmak bir Cumhuriyet tutkusudur ve milli bir söylem içinde ele alınmıştır. Gençlik ve Spor Bayramı, stadyumlar veya bu tutkunun en belirgin ifadesi olan Gençlik Parkı’nın ismi de bu durumu örneklemektedir. Yeşil alanların işlevleri, Cumhuriyet aydınının ideolojik tutumuyla örtüştürecek niteliktedir. Karaosmanoğlu, ünlü romanı “Ankara”da şu sözlere yer vermiştir: “Şimdikiler böyle mi? Yeni kıymetlere göre teşekkül eden bu cemiyet içinde artık fenalığa kendiliğinden yer kalmamıştır. Çünki, en ziyade muhayyelenin ve binaenaleyh tembelliğin, işsizliğin, ne yapacağını bilmemezliğin, yürek sıkıntısının mahsulü olan bu kötülük, bu açlık, aydınlık, havadar ve dinamik muhitte filiz sürmeden kuruyup gidiyor. Demin buradan çıkıp giden kızın birtakım hayaller kurmağa vakti var mı, sabahtan akşama kadar her saati bir meşguliyetle doludur ve sportun rasyonel usulleri sayesinde onun bünyesi gibi ahlakı da sıhhatli ve faziletli bir inkişafa doğru feyz alıp gitmektedir.”10

Kendini topluma karşı bir misyon yüklenmiş olarak gören Cumhuriyet kadrolarının pozitivist aydınlanmacı tutumu, topluma önderlik etme rollerini meşrulaştırmakta ve bu rolü kentsel sahneyi düzenleme faaliyetleri ile pekiştirmektedir. Kadrolar, kamusal sorumluluklarını hala bir yüzyıl önceki alışkanlıkları ile yerine getirmekte, bunu toplum mühendisi sıfatı ile yapmaktadır. Sonuçta parklar bu kez de başka bir tutumun/iddianın sahnesi olmaktadır. Buna örnek olarak 1936 yılında İzmir’de Kültürpark’ın yapımı gösterilebilir. Dönemin belediye başkanı Behçet Uz, Kültürpark için “halk üniversitesi” olduğu iddiasını ortaya atmıştır. Neredeyse gölgede kalan rekreasyon işlevinin yanında baskın olan, kullanıcılarının entelektüel gelişimleridir. Tanyeli’ye göre, Kültür Park’ta somutlaşan bu iddialar yine Erken Cumhuriyet ideolojisinin kitleleri eğitme, yetiştirme kaygıları ile bağlantılı olarak yorumlanabilir11. Zaten parkın örnek alındığı model için Moskova’daki aynı adlı parkların seçildiği12 düşünülürse, bu toplumsal iddianın ne denli güçlü olduğu ortaya çıkmaktadır.

Yeşil alan öncelikle devletin kamusal alanda görünme ihtiyacını gidermiştir. Hatta, bu görünürlük problemi devletin kamusal alanları üretmesinin ana nedeni olmuştur. Erken Cumhuriyet döneminde yerli burjuvazi Avrupa’dakine benzer bir süreçten geçmediği ve henüz devletten soyutlanamadığı için, kamusal alanlar devlet-dışı varolma olanağı bulamamışlardır. Dahası bu alanlar, tam da bu durumdan ötürü devletin kendi imgesini ve amaçladığı vatandaş tipini yaratmada önemli roller üstlenmişlerdir. Onaylanmayanın görünürlük kazanamadığı bu mekanlar sayesinde Erken Cumhuriyet bürokratı hem kendi yönetici gücünü büyük oranda sergilemiş, hem de kendi iktidarını yeniden üretmiştir.

Notlar:
1 B. Batuman, ”Cumhuriyetin Kamusal Mekanı Olarak Kızılay Meydanı”, Ankara’nın Kamusal Yüzleri, ed.:Güven Arif Sargın, İletişim Yayınları, İstanbul, 2002.
2 G.A. Sargın, “Kentsel Mekanı Siyaseten Tüketmek: Şiddet, Direniş ve Dönüştürme Üstüne”, Arredamento Mimarlık, sayı:2001/04.
3 V. Scully, Architecture: The Natural And The Manmade, St. Martin’s Press, Londra, 1991.
4 Z.S. Uludağ, The Social Construction Of Meaning In Landscape Architecture: A Case Study of Gençlik Parkı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, ODTÜ, Ankara, 1998.
5 U. Tanyeli, “Çağdaş İzmir’in Mimarlık Serüveni”, Üç İzmir, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1992.
6 “Uraylar’da Spor/ Halk Oyun Parkları”, Belediyeler Dergisi, Ankara, Ağustos 1935.
7 İ. Tekeli, “Bir Modernleşme Projesi Olarak Türkiye’de Kent Planlaması”, Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, ed.: Sibel Bozdoğan, Reşat Kasaba, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1998.
8 Bayındırlık İşleri Dergisi, Ankara, Eylül 1936.
9 S. Bozdoğan, Modernizm ve Ulusun İnşası: Erken Cumhuriyet Türkiye’nde Mimari Kültür, Metis Yayınları, İstanbul, 2002.
10 Y.K. Karaosmanoğlu, Ankara, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001.
11 U. Tanyeli, a.g.e.
12 E. Serçe, “İzmir’de Eğlence Üzerine”, Tepekule Tarih Dergisi, 2000, sayı 2.

Trajik Kişiliğe Romantik Bir Bakış: Sedad Hakkı Eldem I Sergisi

bu yazı daha önce aynı başlıkla Betonart dergisinin Temmuz 2008 sayısında yayınlanmıştır.http://www.pab.com.tr/betonart/?m=200807


Bütün çözümlemelerin nihai amacı; “bunun anlamı ne” sorusuna cevap vermektir. Bu cevap çoğu zaman kestirmeden verilebilsin ve bizi yormasın isteriz. Önümüzde duran nesnenin saydam olarak belirmesini/okunabilir hale gelmesini hayal etmek, genellikle; o an karşımızdaki nesne ile uğraşmak yerine zihnin kendi iç mücadelelerini çözümleme arzusuna dönüşür. Çözümlemeyi yaptığımız, ürünü saydamlaştırdığımız an ise bir göz yanılsamasından öteye gitmez[1]. Osmanlı Bankası Müzesi sergi salonunda açılan “Sedad Hakkı Eldem I (Gençlik Yılları)” sergisi de, hepimizin hayatına bir şekilde girmeyi başarmış bir mimarın yaşamının erken dönemlerini görselleştirirken, bu sayede kendi kurgularımız üzerine yeniden düşünme şansı veriyor.
Daha yaşarken bir efsane olmayı başarmış Sedad Hakkı Eldem için Osmanlı Bankası Müzesi’nde yapılan ilk sergi, bir mitin/mitolojik karakterin nasıl kurulduğunu anlamamıza yardım ettiği kadar bu mitin çözülmesine de yardım ediyor.
Bu uğraşın(mit çözmenin/gizeminden arındırmanın) neden gerekli olduğu sorusuna ise; ancak, kendi adıma 90’ların ortasında eğitimine başlayan bir mimar olarak, deyim yerinde ise “tanrıyı öldürme” isteği ile bağlantılı olarak cevap verebilirim. Şüphesiz ki, Sedad Hakkı Eldem’i Sedad Hakkı Eldem yapan kendi kişiliği kadar onun etrafında örülen hikayeler bütünü de (Serginin tasarımcısı Bülent Erkmen’in bu durumun farkında olduğu o kadar belli ki, yaptığı afişte Sedad Hakkı Eldem’i sarı halenin içinde bir aziz olarak olarak tasvir etmiş). Titizliği, fotografik hafızası, mesafeli kişiliği, alaycılık ile maskelenmiş eleştirelliği kendi kişiliğinden kaynaklandığı kadar etrafındaki sayısız “müridi” nin anlattığı hikayelerle de şekilleniyor. Kişiliğinin neden ve nasıl bu şekilde algılandığını açıklamaya çalışan yazılar (ki sözüne ettiğim bu türden çözümlemelerin birkaçının yazarı aynı zamada serginin de küratörü Uğur Tanyeli) olsa da bu denemeler kabuğu parçalamaktan çok olsa olsa yeni bir kabuk, Sedad Hakkı Eldem’in kişiliğine yeni bir anlam katmanı eklemeye yarıyor. Sonuçta bu hikayeler yumağı ile karşı karşıya kalan bir mimarın pozisyonu ise epey problemli. Ne yazık ki, dünyevileşmemiş/gizeminden arındırılmamış bir bilgi karşısında takınılacak tek tavır da ya iman etmek ya da küfür[2] etmek oluyor. Bu küfür Sedad Hakkı Eldem’in kişiliğine gibi görünse de aslında mitik bir karakter olarak temsil ettiklerine yönelik. Öğrencisine rölövesinin alınmasını istediği bir evin önünde bulunan ağacın da planlarda gösterilmesi gerektiğini hatırlatması, öğrencilerin de bulunduğu bir ortamda başka hocaları azarlayabilmesi, kendisi ile tanışmak isteyen ve randevu almadan kapısının önünde bekleyen yabancı bir öğretim üyesine hiç ilgi göstermeden odasına girebilmesi; çoğu zaman Sedad Hakkı Eldem’in kişiliği olarak anlatılan/yansıtılan bu anektodlardaki üstü örtülü vurgu “doğru mimarlığın nasıl olması gerektiği”, “doğru hocalık ve doğru öğrenci-hoca ilişkisi”, “doğru davranış kalıpları” asıl önemlisi “hiyerarşik düzenin” önemini ve devamını vurgulamaktır. Bu hikayeleri dinleyen herkes, anektodların altında gizliden gizliye çok daha kesin bir kurallar bütünü, sınırlar ve yasaklar olduğunu bilir. Bu hikayeleri coşku ile anlatanlar da zihinlerindeki kavrayışı karşısındakine hissettirmek ister. Sedad Hakkı Eldem ise sadece bu alışverişi birarada tutan bir zamk görevini görür. Bu nedenle sergi zamkı buharlaştırmaya ve aynı zamanda bu hiyerarşiyi kırmaya yönelik de okunabilir.
Sergi tersini vaadediyor gibi görünmesine rağmen, bu okuma serginin küratörleri tarafından da paylaşılıyor olmalı. Sergi metnine yer alan “Sedad Hakkı Eldem doğulmaz; Sedad Hakkı Eldem olunur” sözü bir mit yaratmaya ya da var olan bir miti güçlendirerek devam ettirmeye yönelik bir söz olmaktan çok mimarı dünyevileştirme amacını taşıyor. İlk dönem işlerini kapsayan sergi, bir tür dokunulmazlık kisvesi kazanmış olan Sedad Hakkı’ya, dönemin her mimarının geçebileceği (kendisine hakkı da teslim edilerek) bir güzergah çiziyor. Mendelsohnvari çizimlerden, içeriksiz konut üretimlerine, sahte banliyö hayallerinden gerçekçi meydan çözümlemelerine uzanan bu yol Sedad Hakkı’yı bizden biri yapmaya yönelik romantik bir bakışı sergiliyor. Bu güzergah unutulmuş olan ya da hiç bilinmeyen bir Sedad Hakkı’yı yeniden hatırlatmaya, onu daha soğukkanlılıkla yeniden anlamlandırmaya çalışıyor. Bu anlamlandırmayı, kutsal olanı yeniden kurarak yapmak yerine, bozarak yapıyor.
Ama tam bu noktada dikkat edilmesi gereken; bu gizlerinden arındırmanın, yıkıcılığın, olağanlaştırmanın arkasında asla Sedad Hakkı’yı sıradanlaştırmaya yönelik bir çabanın olmaması. Aksine; uzun bir aralıkta Sedad Hakkı Eldem Türk mimarları için bir rol modeli olmayı başarmıştı, ama bu rol modelinin en ilginç tarafı asla bir özdeşleşme önermemesiydi. Neredeyse bir fabl karakterine dönüştürülen, olağan farklılığı görmezden gelinen, kişisel hafızası hiçe sayılan bütün bu içerik boşaltma mekanizması sayesinde “trajik” bir kişilik kazanan Sedad Hakkı varolduğu toplumsal yapının içinde birbirinden çok farklı roller oynamıştı. “Türk Evi” kolayca milliyetçi argümanın içinde konumlandırılmış, Sedad Hakkı bu grup için bir öncü rolü oynamıştı. Aynı zamanda bu rol tam tersine bir etki ile örneğin Ankara çevresinde Sedad Hakkı’nın neredeyse görmezden gelinmesine neden olmuştur. “Ankara Modernizmi”[3] olarak adlandırılabilecek bu tutum içinde Sedad Hakkı muhafazkar bir içerik kazanmış olmalı. Bir başka ayrım Emin Onat-Sedad Hakkı karşıtlığı içinde vücut bulan rol modelidir. Devlet ve özel sektör (özel sektör burada Sedad Hakkı’nın işvereni olarak burjuvazi olarak anlaşılırsa), iki büyük işveren ve bu durumda bürokrat-profesyonel işgücü arasındaki ayrımda uzun süre Sedad Hakkı devletten bağımsız iş yapabilmesiyle yüceltilir. Mesleğe yeni atılmış bir mimar için Sedad Hakkı aldığı işler bağlamında hem özenilecek hem de kıskanılacak bir rakiptir. Mensubu bulunduğu ailenin toplumsal konumu ise, bu noktada serginin bir başka küratörü Edhem Eldem’in Sedad Hakkı’nın, aynı zamanda kendi, ailesi için “mafya”[4] benzetmesini kullanması çok anlamlı, kendisine ayrı bir rolü oynama şansı verdi. Osmanlılık, aristokrasi, İstanbulluluk vs. adına ne derseniz deyin artık mevcudiyeti ortadan kalkmış ve dönemi için “ancient regime” kabul edilen ama etkisini hala koruyan bir yerlere ait olması, Sedad Hakkı’yı kızılan aynı zamanda korkulan da bir karaktere büründürdü. Bütün bu eşzamanlı roller mimarı sırdanlıktan zorunlu olarak daha ötelere konumlandırdı.
Serginin hedef aldığı gençlik yıllarında, yukarıda birkaçı hatırlatılan, sayısız rolleri oynamaya hazırlanan genç bir mimarın uğradığı duraklar gözler önüne seriliyor. Henüz, sonradan “tanrısı” olacağı, ortam ile tanışmamış bir Sedad Hakkı var karşımızda. Yaptığı perspektifler ve mobilya çizimleri ile ilerdeki mesleğine olan erken ilgisine, henüz tasarım aşamasında yarım kalmış dekorasyon eskizleri ve bir ergenin her zaman ilgisini çekebilen araba modellerini resmetmesi ile arzularına, Wagneryen çizimleri ile çocukluk fantazilerine tanıklık ettiğimiz bir Sedad Hakkı. Biraz da sonradan yapacaklarını bildiğimiz için, bize hiçte sıradan gelmeyen ama aradaki mesafeyi de çok açmayan bir teenager. Ama serginin en can alıcı yeri ise hiç kuşkusuz, her zaman mesafeli ilişkileri ile hatırlanan bir adamın, AŞIK OL diye yazabilmesi. Sonradan başına gelecekleri önceden kestirebilen bir gencin birazcık fırsatını bulduğunda yaşama sıkıca sarılma arzusu. İçine doğduğu ortamın, her ne kadar kendisi şekillendirmeye çalışsa da, üzerinde yaratacağı baskıyı bilinçli olarak çekilebilir kılma isteği. Yani karşımızda, kanlı canlı, nefes alan ve burada hemen yanıbaşımızda yaşamış, dokunabileceğimiz bir Sedad Hakkı Eldem var. Anlatılan tüm o hikayelere, verilmek istenen tüm o üstü kapalı mesajlara bıyık altından güldüğünü farkettiğimiz andan itibaren ise ergenlik dönemlerimizi nelere harcadığımızı hatırlatarak mimarlık ile olan ilişkimizi soğutmak yerine ona yeni bir canlılık katan Sedad Hakkı Eldem.


[1] Bu konudaki bir yorum için bkz: Jameson, F., Modernizm İdeolojisi, Metis Yayınları, İstanbul, 2008
[2] Küfür sözcüğü burada özellikle kullanılmıştır. Sözcüğün tdk sözlüğündeki anlamı: (din b.) Tanrı'nın varlığı ve birliği gibi dinin temellerinden sayılan inançları inkâr etme.
[3] Bu hatırlatmayı yapan ve ayrıca yaptığımız uzun tartışmalar sayesinde metnin şekillenmesini sağlayan Dr. Alev Erkmen’e teşekkür ederim.
[4] Bu yorum için bkz. http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=cts&haberno=7394